Datasets:
ljcamargo
/
tachiwin_pretrain

Dataset card Data Studio Files
xet
Community
1
title
stringlengths
4
1.82k
body
stringlengths
8
9.85k
⌀
Tachiwin nema la kgmaxtumaka.
Sun Lhkgakge Wanikan sun ixtiku kintatitu Wanikan lhkgakge ixtiku xawa kintsiyuna. kisun. SININA' Ixlatamat Kilhtutunaku Likilhtutunaku takg'alhi ixlatamatkan, ixkilhtsukutkan, ixtachiwinkan nachuna ixlitapaxawankan. Akin likilhtutunaku lakgk'atsana kintachiwinkan, kaniwa maklakask'ina nachuna nak pukgalhtawakga akxni' kgalhtawakg'aya, ts'okgnana nachuna akxni' wana' tipalhuwa tapuwan. Ktsukg'awasa kamalakgnulh ixmak'atsinina' kawalilh ixkilhtsukut kilhtutunaku, tipatum takgalhchiwin, laktlan tapuwan xala ixlatamat kilhtutunaku, tu tak'atsinimana nak pukgalhtawakga, xalaksasti' tachiwin nachuna tu tlakg tamatlani.
Kawalini ixtukuwini' je'e tats'okgni.
Akxni' ama tamakgaxtokga juki', p'ula tatamakxtumi tipakgatsi laktsu kitsistank'anin nema talakchiwinan akxni' natamamakgaxtokga juki'. Laktsu kitsistank'anin tamak'atsini ch'ichini' xlakata nakaxyawa ch'amakxkulit chupa liwakg. makatakaxkan. Akxni' chi tamakgaxtokga juki', wakg tatamakxtumikgo' kitsistank'anin xala kak'iwin, nachuna' ch'ichini' kaxyawa akgapun, walini tipalhuwa tamanin, wa chi ama litaya ch'amakxkulit, ixpuchina sen nap'akgtanu, mamini st'unti' sen. Lakch'ixkuwin wakg tapaxawa akxni' taya ch'amakxkulit, wankan mat tamakgaxtokgma juki' .
Tawan lakgkgolon mat ixpuchina un wa' chatum
ktsukg'awasa, akxni' min un mapikgo xawat, kaputsakan laktsu lakgkg'awasan xlakata natalaktsalanantapulikgo takuxtu lata' niku tamanit xawat. Wa chi laktsu lakgkg'awasan talakgati talaklatapuli xawat nema tamanit xlakata natataki'palakgo'. Akxni' un mapikgo' xawat, xlich'ali kaniwa na'akxila ta'aktsalanantapuli laktsu lakgkg'awasan, tamin, ta'an talatapuli, Chuna' chi xlichali, lakgasut tatalakpaki' xawat akxni' chan xlituma wakg tatak'ipalakgonit, la achu ni kamilh un. Ama xawat nema talakt'ukxlhi chu nema talakgch'unt'alh yaj tataki'. Ama akgxtakga niku tawilana laktsu lakgkg'awasan ankan kasak'uatiyakan alakatunu xlakata tlan natalaktsalanantapuli takuxtu chu natatak'ipalakgo' xawat. Wankan mat ama ixpuchina un limaxkgen, mat awata' ixtse' ixt'alama. Mat akxni' unan ama ktsukg'awasa kgamananpula, wa chi ama li'unan ni xlakata kamalakgaputsi putum lakch'ixkuwin.
Takgaman
Kgalhswitij tataya laktsukaman. Ch'atunu natats'okga tipatum takgalask'inin chu paks natamaxkikgo ti ama kgalask'ininan. Kgalask'inina' nataya nak ixpulakitat. Kgalask'inina katiwa tlan nakgalask'ini. Ti nakgalhtinan pala takgalhtokglha wa nataya ixlakgapuxokgo kgalask'inina. ¿Tuku wap'utuna? Akit kwap'utun xkaki.
Kamapalajti tapuwan nema tats'okgnit tutsu.
Katlawa nema matlani, nema ni matlani, nema likgalask'ininan xawa nema tlawap'utun. 1.- Kinkg'awasa wap'utun xachan kukatlilh nema limilh. Ni wap'utun kukatlilh, xla lakask'in Ihpaw. ¿Wap'utun Ihpaw? Kinkg'awasa wama kukata nema kp'uxlhi kgotan. 2.- Ama spitu patujwalh xastakga tutunchichi'. Ni spitu ama patujwalh, pi mintajo maklhtukulh. Patujwap'utun spitu ama tutunchichi'. ¿Neje ya tutunchichi pat'ujwamaka? 3.- Kimakgalhtawakg'ena lakgati skuja. 4.- Xanapa wap'utun xatalakgkgo malhat. 5.- Wakg laktsukaman takgalhtawakgamana. 6.- ¿Wanchi ch'iwinana tutunaku?
LIMAT'ASANINAN
Maria Xochihua Katlawa litlan katat chali xlikgalhkaw xliakgkitsis papa', kata 1994 la kamakgkawitu kilhtamaku xalakatsisa nak pukgalhtawakga "Tsiyajwa kg'awasa" xalak Tunkuwini, Coxquihui, Veracruz, ana' amaka lichiwinankan nikula ama lakkaxla, nikula amaka tlawakan tijya. Tunkuwini, Coxquihui, Veracruz, xlikgalhnajatsa xliakgkitsis papa', kata 1994. Mapakgsina Kgolo Juan Santes.
Makgamakglhtinat
Kmakgamakglhtinalh pakgtum likgalhtawakga xatutunaku, nema kama maklakask'in nak kintakgalhtawakga, kimakamaxk'ilh kimakg'alhtawakg'ena Xanat Gaona. Xlikgalhchaxan xli'akgnajatsa 1994. Limakgalhtawakg'et Juan Xochihua. Katl'awa pakgtum tamakgamakglhtinat.
Muksun xanat
Lu muksun xanat akxni' tsukuy pakglha, talakatsuwini' xpuchina taxkat xlakata min tiya xasakgsi, nachana talakatsuwini jun nikuma natsutsuway xasakgsi xanat. Chu akin lakgatiyaw litakaxtayaya' xlakata snun lakmuksun xanat.
Litamaw.
Nak litamaw Ihuwa tuku st'akan, la lhakgat, liway, lik'an, tatunu. Nachunalitum xalak k'atukuxtu tast'anan nak litamaw, tat'atawila Ihkgejne, pakglhcha, kuyim, tl'akgtla', mokgot, stapu, kuxi, sk'unip'in, laklanka p'inchu tipalhuwa liwat tasta'. Akit klakgati kt'a'an kintse akxni' an st'anan chu kt'alin ixlist'at. Akxni' sokg kst'anankgoya, k'ana chi latapuliya nak ixpuitat k'achik'in, akxni' chi smalankg'ana kt'aspitaw nak kinchikkan. ¿Wix tuku pina st'aya nak litamaw?
Stananin.
¿Nitamawaya p'akglhcha? ¿Nikula liwana? Lakgtum tumin akgtum pokge. Chu wix pala xpit stanana ¿Nikula xwanti?
Kawalini ixtukuwini je'e tats'okgni
Wix matakuxtuna makgt'akg'alha mint'ach'anan, makgt'akg'alha xlakata ni kat'akgxlhi k'uxta, chu akxni' makgalaya mint'ach'anan paxawaya, p'uwana xlakata tlan pimp'at lat'ap'aya, chu akxni' pina st'anana nitu xokgonik'ana, chu lip'uwana, nila tu tl'awaya. Xlich'ali pimpalaya sk'uja, makgt'akg'alha mint'ach'anan xlakata nala, puwanpalaya xlakata xakxlakan chi tlan na'aniniyan.
Ixpuchina tach'anan.
Tipatunu tach'anan takg'alhi ixpuchinakan nema kamakgt'akg'alhma. Wa chi nila likgamanankan tach'anan, tlan ixmilh kilhtamaku yaj ixlap'utulh chu yaj ixtawi liwat. Wakg tach'anan takg'alhi ixlistaknikan, xlak'an wakg t'ak'atsi ti kapaxki' nachuna ti kalikgamanan. Ti paxki' tipatum tach'anan xla wakg ama makgala, akxni' akxila ma nak k'at'iyatni tunkan nasaka', ni kamasta' kilhtamaku nalaktayamikan. Ama t'ach'anan nema laktayamikan xla sip'ani, lipuwan la tlawakan, wa chi ni t'asmani ti likgamanan. Akxni' tipatum tach'anan makgxtakgajnikan tunkan talakgsini ixpuchina xlakata namakgt'akg'alha.
Xatats'okgni' tu ama tamawa
ktsukg'awasa nak litamaw. mustum sekgna Kget'ati t'alaxkga akgtum pokge laktsu pakglhcha kgepatum mokgot kgetum lilekg kget'ati chinkaka makchaxan kaxtilanchu tantum xtilan kget'ati' matsajtsa akgtati Ihpaw Wix nakatl'awa mintats'okgni tu napina tamawaya nak litamaw.
Katl'awapala tanu tapuwan nema
limap'akgsinankan. Kapit tiyaya kuxi nak k'atukuxtu. Katl'awa pakgtum linekgen. kawat minp'in, Kamapasi milhkuyat. Kaxtokgo milhakgat. Kawani mintajo kalakapalalh. Ni titiyaya nama kuxi. Ni tikgota' nama kgela. Ni tinika mint'akam. Kats'okgti tipatum tapuwan.
Laktsukaman
Laktsukaman la xanat nema tastakmana, xlak'an ta'amanajku talatama, ta'amanajku talakawanan, xlak'an wakg lipaxaw ta'akxila. Ni kakamalakgaputsiwi chu kakamakgapaxawawi xlakata laksululu natastaka. Kintalakgaputsitkan ni kakamapasiwi, chu kakamakgapaxawawi xlakata Ch'ali t'uxama laklan natastaka la akxni' tap'akglha xanat. Laktsukaman laktlan ixtalakapastaknikan takg'alhi, kakakgaxmatwi chu xlak'an natak'atsi xlakata natalakapastaknan chu tamakuan.
Kilatamatk'an.
Wakg lakgawana', staka chu lakgsputa. Nachuna tapaxtokga kitsistank'anin, k'iwi, t'uwan chu paks ti talakgawan. Lakchixkuwin talakpuwanan wa talimalhuwi ixtalakapastaknikan. Ama talakapastakni lakgasut k'atsinitilhakan lata' staktilhamaka. Wa chi lakgkgolon xlak'an Ihuwa tu tak'atsi wa ama talimakgalhchiwininan. Lakgkgolon xawa lakchatin snun kakalakgk'atsawi xlak'an tamasta' laktlan talakapastakni' xlakata xalaktsu tlan natalatama. Wi ti tapuwan xlakata yajtu talimakuan, yaj pala tatalakatsuwinip'utun. Chi akin laktsujku ch'ali t'uxama na'amanaw lakgkgolona la xlak'an chu astan nanakinkakuentajkanan.
Lit'akam.
Wakg laktsukaman kalapaxk'iwi Wakg lit'akam akin chu makxtum kalawi chu ama tamaklakask'in. Wakg kalamakgtayawi chu tlan nalatamaya wakg kalawaniwi tu tlan natlawaya. Katlawapala tunu taxanatni tachiwin.
Talakkaxtlawan lik'uchu'.
Nikula nak'uch'un ti kg'owank'an: Pula mapupikan pakgkaw ixpakgen kukata, maxkik'an kilhtamaku tlan kakgalhtaxtulh, la pupukgo' mamixikan, lata' sap'apa' makgotikan t'atalha kgalhtujun, xlakata namakwani, akxni' kgotma ixlik'uchu nalakan pakg'an nak ixlipulhni. Wix kawanti nikula lakkaxtlawakan tunu lik'uchu'.
La kaxtlawakan xkaki.
Ikan xasnap'ankga tl'akgtla' astan chi sitkan wata' laktsu xakuxi tamakgxtakga. Astan chi tlan swakgakan, tamakgxtakga la skitit, tlan t'alaktlawakan xalakgstakni chinkaka. Nachuna tlan talaktlawakan ch'alat. Astan chi limakgch'ikan xaxkgam tl'akgtla'. La makgch'ikgokan mujukan nak tl'aman nema tlan tankapikanit. Ama tl'aman munikan ch'uch'ut xlakata tlan nacha xkaki. La matsamakgokan tl'aman tlan kg'alhtlapakan xlakata ni natsalataxtu xamixinat, chuna ama tlawakan xkaki. Wix katl'awapala tunu xatats'okgni la lakkaxtlawakan tawa.
Nikula chankan lakatum
nak pulataman. Kach'apa lanka t'ijya nema an p'akgan nak puxkga, la napatakutkgoya titum napina nak ixkilhtun nema an nak ixakpun. Akxni' nachipina nak lakgampustokg nach'apaya tijya nema an pakg'an nak sipi. Akxni' nata'akgstinilayapi sipi iyu nalakachipina nak aktsu pulataman. T'anks natalakgajuya wat'aya lakgasut napatak'uta ktsu puxkga nema an ixkilhpan ktsu pulataman. Katl'awa tunu tats'okgni' la nach'ankan tunu pulataman.
Pukgalhtum sekgna.
Kgetum sekgna. Mustum sekgna. Kgepatum sekgna. Kgatum k'iwi. Kgantum k'iwi. Patum kuxi. Pakgtum k'apsnat. Akgtum chiwix. Putum tl'akgna'. Tantum chichi'. Lakatum pulataman. Kawali xaliputl'ekgen tipatunu tukuwini. mokgot. tijya. chinkaka. kukatlilh. p'axni'. tantl'in
Kaputl'ekgenawi.
Kakaxwali la ixlianat. akgkutujun akgt'uy akgkawitu akgt'ati akgt'utu akgp'uxum akgknajatsa akgkutsayan akgk'ut'utu akgkitsis akgtujun akgkunajatsa akgchaxan akgk'ut'uy akgtum akg
Ch'uch'ut.
Lakg'awanapi nak ixtujun sipi kg'amanantilhaya lata' talakgajuya, tl'itilhaya lata' tl'awamp'at kamakgotitilhaya ti takgalhtimana. La ktsu tlakat latilhaya katitiya laktsu p'alhma kat'ach'iwinantilhaya laktsu t'uwan kat'atsiyantilhaya laktsu kaman.
Kamakgatsi tapuwan.
Ch'ali ch'ali k'an nak kinpukgalhtawakga ana' kimasinikan tu tlan, ana' k'katsini la ts'okgnankan la kg'alhtawakg'akan. Akit klakgati kilikg'alhtawakga' xatutunaku, ana' min tipalhuwa laklan tapuwan. Akxni' kinkamajaxakanan putum k'ana kgamanana.
Kintachiwink'an.
Tipakg'atsi tachiwin chiwinankan nak k'akilhtamaku. Tawilana laktsukaman nema takg'alhi ixtachiwinkan tunu la kilak'an, tunu takgaxmata. Laktsukaman nema tachiwinan piwa ixtachiwinkan xlak'an talamakgachakgxi, tak'atsi tu talawani. Nachuna akin akxni' kgalhchiwinana nak kintachiwinkan. Tunuj lan takgaxmata tachiwin nema ni kilak'an, xlak'an tapaxki ixtachiwink'an nala akin. Akin lakgatiya kintachiwinkan nema kinkamasininitan kintlatk'an.
K'ama tamawanan nak litamaw.
P'ula ktamawalh akgkitsis kuyim, astan ktiyalh akgt'utu. ¿Nikula akglit ktamawalh? Astan ktamawalh kgechaxan manta' xlip'untsu ktiyapa a kget'ati. ¿Chi nikula kgelit ktiyalh? Pinalitum ktamawapa kgetsayan sekgna, astan kimask'iwika a kgetum. ¿Chi nikula kgelit sekgna kkg'alhi? Akxni' xak'amaja kinkgalhtawanika makt'ati kaxtilanchu chu mimpa ktsutsumat nakimalaknunilh a maktujun, paks ktamawalh. ¿Chi nikula maklit kaxtitanchu k'ama lin?
K'ama st'anan nak k'achikin.
Tipalhuwa kilist'at xaklin, akxni' kchalh nak k'achik'in tunkan ktsukulh st'anan. Xaklin kgekuchaxan Ihpaw, tunkan ksta'Ih kget'ati. ¿Ata' nikula kint'atamakgxtakglhi? Xlipuntsu kimakgtiyapalaka kget'utu. ¿Ata' nikula kgataxtulh? Astan kst'alh kgekitsis. ¿Chi ata' nikula ts'ankga naksta' ? Milh ch'atum ts'umat kimakgsk'ilh kgechaxan Ihpaw. ¿Tuku kpaxtokglhi? ¿Kmakgatsinilh? ¿Wanchi?
Kawalini tu ts'ankgani tats'okgni.
Taskujut. Nak kinchik wakg amakgtayayaw. Tsapu lat'alhawayaw taskujut nema litlawat. Xalakatsisa kxkgata, kkamawi xtilan, p'axni', chawila astan kwayan. Xalakatast'unut k'ana xtakgniyaw ixtiwat kintlatkan. Akxni' klakgchanaw nak k'atukuxtu kkilhaniyaw xlakata namin wayan nak taspan. Xalasmalankgan kintajo Juan yaj xtl'awanp'utun, xlakask'in kakk'uk'alimilh, akit lakgasut kt'atasp'itlhi.
Taskin litlan
Lakchixkuwin litutunaku' akxni' matsukikgoy ixtachank'an pulh skinkgo litlan ixmalana' tiyat, ixpuchina' kuxi, ixmalana sen, ixpuchina un chu ixpuchina' kitsistank'anin. Akxni' skinkan litlan laka'ankan nak akgapun chu takilhputakan, chu tawan: Ixpuchina' tiyat, chi kmima ktakilhputaniyan xlakata xlhawa litlan chu xmakgastakti kinkuxi nikuma nakch'an. Nachana klipawan xmalana kuxi, xlakata wakg xpulhkgolh niku nakch'an kuxi. Nachana' xakilhawanilh litlan ixpuchina sen, xlakata xmakawilh tiyat, xlakata natsatatan chu Ihiwakga nataxtuyacha xaxtakni' xawat Nachana klipawama un, xlakata ni namalakani' xawat akxni' palha un namin. Nachana kskinima xpuchina' kitsistank'anin xlakata ni nasakgalikgoy kintachan. Wa chu klikilhkakilhaniman xlakata xakmakgalhalh kuxi nikuma kwayaw.
La akin lamanaw nachuna
talamana tunuj laktsukaman, nema tunu ixtachiwinkan chu ixtalatamatkan. Maya Raramuri Mixteco Purépecha Huichol Tsotsil Kora Mixe
Tunu latamat.
Talamana laktsukaman nema tunu ixlatamatkan, ixtalhakg'ankan, chu ixtachiwinkan. Tunu la talilamana, tunu t'asi ixpulatamank'an. Ama laktsukaman natakgamanan, natatsiyan, natapaxawa la akin, tu kinkamatunukan kintachiwinkan chu kilatamatkan. Lata' anan talhakg'an wakg laklan, wakg lilakgatit. Kalapaxk'iwi laktsukaman, kak'atsiwi xlakata akin kg'alhiya tu kilak'an, xlak'an natakg'alhi tu ixlak'an, paks laktlan, paks kakalakgatiwi.
Wakg kalapaxk'iwi laktsukaman, maski
tunu Ia lhakg'anana tunu la chiwinana. Ni kapats'ankgaw tu kilak'an chu kakamasiniwi kinat'akamankan xlakata lat'aya namaklakask'inkan. Je'e putawilh yaj tlan. Nama chichi' lakgati mat'asinan. Ama p'axni' snun kgelanka. Je'e tatanu taxt'itnita'. Nama takgnu kimask'iwilh kintiku. Ama ts'inat ktamawalh nak litamaw. Kakatl'awapala tunu talakapastakni niku namaklakask'ina je'e, nama xawa ama.
Laktsukaman takgalask'ninamana.
- Kg'alhen kuku. - Kg'alhen tsiyu, kg'alhen tiku. - ¿Tuku tl'awap'at kuku.? - Kjaxma, atapuntsu k'amapa nak k'atukuxtu. ¿Tuku ixlip'uwanatit? - Akin kminitaw kkakgalask'iniyan ¿Xniku matsukikan ch'ankan kuxi? - Noma ch'ankan nak xli'akgchaxan papa', wakg akxni' ch'ananankgokan chu ni snun talaslakga kitsistank'anin. Pala mikstu ch'ana talitatsama spitu.
Wix kalaksakti tuku p'inp'at kgalask'ininana
xawa tiku pimp'at kgalask'iniya. Katl'awa tipatum takgalask'inin.
Xa'akgts'ankgan kilhtutunaku.
MiIh kilhtamaku ch'atum kg'awasa alh Iatama nak lanka k'achik'in, ana' tsukucha k'atsini ixtachiwin luwan, akxni' chi tasp'itlhi nak ixpulataman mat yajla chi ixchiwinan ixtutunaku. Akxni akxilhi tantum staya, kgalask'ininalh. ¿Tuku nama?, ti ixt'a'an kgalhtilh, nama wanikan staya, ¡aa! taya, to, wanikan staya. Ama kilhtutunaku lata' kilatamalh akgtum kilhtamaku nak lanka k'achikin yajla chi ixchiwinan ixtachiwin, pi mat luwana ixwama. Xamakgapitsi likilhtutunaku ixtalits'iyan, astan tsukupa tlan chiwinan, pi liwaj chu ixlilama. Kats'okgti tutsu tu p'uwana talikgalhchiwinamana.
Kawalini ixtukuwini nema ts'ankg'ama.
akchixit lakgastapu kinkan siyan Kilhni kgalhtsan makxpan makglhts'an akgxpakgen makan tsikit putsit tapan tantin ch'axpan ts'okgosni' kgestin
Sasti tachiwin.
Kintse masast'ima lakgch'iwit nema tamawalh tumaya, Nachuna akganu ixakgastujut nema mask'iwilh kintsiyuna. Kiwani kintse' xlakata atuma ama lakgan ixtse', ama lini skawawa, Ihtukuta xawa akaxka. Akxni' klakg'an kintsiyuna yaj kminp'utunacha xla snun kinpaxki', Akxni' k'aw xla' kintsiyuna klakatitsalaw nak k'at'uwan chu kakxilhwi talhuwa kuxtan chu spitu nema ixtapaju nak ixmatsak. Kalaksakxtu tachiwin nema ni liwaj lakgapasa. Katl'awa tipatum tats'okgni. Kamaklakask'inti laksasti tachiwin. Takgaman. Kawalini ixtukuwini. Makg'asa kitsistank'anin ni ixtatalaslakga' t'ach'anan ni la chi. P'ula ixtamakgamakgtayanan, akxni' ixch'ankan kuxi xawa akxni' ixlakgkuxtukan wakg laktsu kitsistank'anin ixtamakgamakgtayanan. Makgtum ch'atum kg'awasa ixlakgkuxtuma ixtl'akgtla, wanilh ixtse'; nakilipiniya kilikgalhtast'un, akit nila ktimilh tiwayan nak akgxtakga. Xatse' linilh ixlikgaltast'un ixkg'awasa, akxni' ch'alh nak k'atukuxtu akxilhi xlakata ixtalamana Ihuwa laktsu kitsistank'anin xla lakpuwa xlakata ixtatalaslakgmana ixtl'akgtla' xaxkg'awasa. Tunkun tsukulh makgapakgxnan, tsukulh kamakgt'asi xlakata kata'ankgolh. Ama laktsu kitsistank'anin tajikuankg'olh, ta'ankg'olh nak k'ak'iwin, yaj nikxni' tamakgamakgtayanalh, lata' akxni' ama laktsu kitsistank'anin chi tatalaslakga' t'ach'anan.
Ch'amakxkulit.
Akxni' taya ch'amakxkulit t'asi tipakgatsi limanin, wa chi laktsukaman talakgati ta'akxila chu tsuku tawan nikula tipalit limanin kg'alhi. Kawanti nikula tipalit limanin kg'alhi ch'amakxkulit, chu kakats'okgti'.
Kalakgatakgasni lijaxni, pits chu
lanka tsokni Lilakgastan. Kintatitu kint'a'alh nak k'achik'in, akxni' kchaw ixtatantl'imana tipakg'atsi tantlin, ixtalamana kgosni', lakga' chu ketsales. Katuwa ixst'amaka, st'ananin ixtamalaknu kaxtilanchu, matsajtsa, laxix, xatalakkaxlan chijit, kintatitu t'atanokglhi ixt'apuxnimit, tsukulh takgalhchiwinan, tsukulh talakapastaka la ixwanit makgan. A kit xaklakgati kakgaxmata la ixtakgalhchiwinan chu wakg kk'atsi la ixtalilamana xalakgmakgan. Akit kwap'utun tamaktin. Ni kana, wix ni wap'utuna tamaktin, wix wap'utuna xkaki nema limilh kinapa. ¿Wanchi wana xlakata kwap'utun xkaki?, akit k'akxilhni akxni' ixtalakgajup'at nak ixkg'owekg'axi nema ixpulimin xkaki kinapak'an. Kawanti tu kana, wix chuta' kiliyawap'at. Akit nitu kliyawap'utunan, akit kwan lata' tu k'akxilhi. Kalaksakxtu tapuwan nema akxilhnitata'.
Xtatlin limejikano
(Liputum) Mejikano, akxni' na'akgt'asakan natamakxtumiyaw liputum, akxni' lipekua namakasanan akxni' na'aksanan lanka lik'an. Takilhtl'in ¡Pulatamat! mimuxtin taxanay akan nitu anan tlan lapat, kgakgapun wi minkilhtamaku wa xmakan kintlatkan lits'okgnit. Chinchu ni kintalakgapasnikan laktayamip'utun minpulataman, ¡lakapastakti! pi nak kgakgapun maxkinit'an ti namakgt'akg'alhan. Xtatlin limejikano (Liputum) Mejikano, akxni' na'akgt'asakan natamakxtumiyaw liputum, akxni' lipekua namakasanan akxni' na'aksanan lanka lik'an. Takilhtl'in ¡Pulatamat! mimuxtin taxanay akan nitu anan tlan lapat, kgakgapun wi minkilhtamaku wa xmakan kintlatkan lits'okgnit. Chinchu ni kintalakgapasnikan laktayamip'utun minpulataman, ¡lakapastakti! pi nak kgakgapun maxkinit'an ti namakgt'akg'alhan. ¡Milakata nataxanatliya! ¡Chinchu xlak'an nakapastakan! ¡Milakata taxkgakget tli'ajanita! ¡Kamakika laklank'a ch'ixkuwin!
Pulanikni xala nak
Puebla 5 xliakgkitsis papa', k'ata' 1862. K'ata' 1862 makgtakgalhna xala nak Francia akgch'ipalh México. Makgtakgalhna limexicano talikg'awalh kinpulatamank'an chu katlajakg'olh lifranceses nak Pulanikni xala nak Puebla.
Ixkilhtsukut Tenochtitlan
Xap'ich'awa kilik'aknitlhakg'atk'an kinkamalakapastakaya ixlikilhtsukut lank'a Tenochtitlan, nak ixk'axtum México. Wan talikgalhchiwin xlakata ama aztecas ixtaputsapula ixtaxkgakget ixtikuk'an Huitzilopochtli nema ixkawaninit anta' natakaxtlawa ixpulakgachixkuwinkan xawa ixkgxt'akg'ak'an. Tachalh nak yakat xla papa' chu ana', ananiwi titsu t'iyat, ta'akxilhli' tantum p'ich'awa nema tawi ixakgan axit. Ch'ipanit tantum liwa'. Aztecas tak'ats'ilh xlakata wa ama masuy ixtaputsamana. Tapaxawalh, anat'a tatamakgxtakglhi' chu tamatsukilh ixkilhtsukut ixk'achi'ink'an.
Ixmasuy kinpulatamank'an
México wa ama ixpulatamank'an limexicano Xap'ich'awa, xalik'aknitlhakg'at xawa xalikilhtl'in, wa ama kimasuyk'an. Je'e lakgmaxtulat'a tu akin lakgatiya nak kint'iyatk'an xawa kilatamatk'an.
Talakkaxtlawan xala k'ata' 1917.
5 xliakgtuy papa', kata 1917. Limapakgsin xala k'ata' 1917 ana' tats'okgni' ixtalakask'in chu ixlimakgantaxtit ixlak'an limexicano. Lata tu limin ama Talakkaxtlawan, wan xlakata wix chu wakg laktsu lakgkg'awasan chu laktsu lakts'umajan xala nak México takg'alhi talakask'in nata'an nak pukgalhtawakg'a.
Akxpuxk'unun Laktsukaman
13 xli'akgnajatsa papa', kata 1847 Kg'alhi akglhuwa k'ata', makgtakgalhna xala nak Estados Unidos Kilannikchi' nak kinpulatamank'an México. Akxni' ama lanikka, Akpuxk'un Laktsukaman talikg'awalh México. Talanikli' chu tanilh nak Castillo xla Chapultepec ixlikgalhkut'utu' xli'akgnajatsa papa', k'ata' 1847.
Xatamakgamakglhtin xch'alat
18 xti'akgtutu papa', k'ata' 1938. Ixlikgalhkutsayan xli'akgtutu papa' tlawaniya ixch'ichini' akxni' ama xapuxku mapakgsina presidente Lázaro Cárdenas, makgtayakgolh tach'ixkuwit xala nak México, makgantaxtilh xlakata ixlitlajakan tumin xach'alatiyat xala nak kinpulatamank'an wakg ixlamexicano.
Ixch'ichini' Tach'alhkatni 1o.
xli'akgkitsis papa' Ch'alhkatnanin takg'alhi ixtalakask'ink'an. Limapakgsin wan xlakata' akgtum taskujut nila litawak'a kamakgtsayan xawa lat'a akgtum tumajat najaxkan akgtum ch'ichini' Ixlikgalhtum xli'akgkitsis papa' tlawakan xatapaxawan ixtalakask'inkan ch'alhkatnanin lat'a ixlitilank'a k'akilhtamaku.